امتیاز به مطلب 21 نفر

70 سال زندگی زیر سایه نحس 130,000 بمب هسته‌ای

طبق آمار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، هم‌اکنون 31 کشور جهان (رژیم اشغالگر قدس و کره شمالی که هریک حداقل یک رآکتور فعال دارند، در آمار آژانس ذکر نشده‌اند) از انرژی هسته‌ای استفاده می‌کنند. در این میان فقط 9 کشور تسلیحات هسته‌ای دارند که در جدول زیر ذکر شده‌اند. به‌عبارت‌دیگر، 24 کشور جهان از انرژی هسته‌ای استفاده صلح‌آمیز می‌کنند و 9 کشور دیگر علاوه بر آن استفاده‌های نظامی هم می‌کنند. از میان این 9 کشور فقط رژیم اشغالگر قدس است که هرگز در مورد توانمندی هسته‌ای خود اظهارنظری نکرده است.

* ازنظر تاریخی رسماً 13 کشور به تسلیحات هسته‌ای مجهز شده‌اند. آفریقای شمالی توانست در سال 1979 / 1358 به فناوری ساخت سلاح هسته‌ای دست پیدا کند، اما در آغاز دهه 1990 / 1370 تصمیم گرفت آن‌ها را نابود کند و هم‌اکنون فاقد سلاح هسته‌ای است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز تسلیحات هسته‌ای آن بین چهار کشور روسیه، بلاروس، قزاقستان و اوکراین تقسیم شد که تا سال 1995/1374 همه آن‌ها به روسیه بازگردانده شد.

اما سلاح اتمی چطور متولد شد و رقابت تسلیحات هسته‌ای چگونه شکل گرفت؟
مثل خیلی از فناوری‌های پیشرفته قرن بیستم، ایده بمب اتمی هم ابتدا در آلمان نازی متولد شد؛ اما چطور آلمانی‌ها که آن زمان در اغلب فناوری‌ها سرآمد روزگار بودند و حتی موشک را اختراع کردند، نتوانستند در ساخت بمب اتمی موفق شوند و به‌جای آن ایالات‌متحده موفق به انجام این کار شد؟ سهم دانشمندان و سیاست‌مداران در این موفقیت‌ها و شکست‌ها چقدر بود؟

ماجرای بمب اتمی آلمان نازی
در آلمان، ورنر هایزنبرگ ریاست گروه طراحی و ساخت بمب اتمی را بر عهده داشت. هایزنبرگ به همراه اِروین شرودینگر و پل دیراک، جایزه نوبل فیزیک را به خاطر تدوین مکانیک کوانتومی دریافت کرده بود و یکی از دانشمندان برجسته آن دوران محسوب می‌شد. پروژه آلمانی‌ها ماه‌ها زودتر از آمریکایی‌ها شروع شده بود و همه جور امکاناتی نیز در اختیارشان بود؛ اما پس از فتح برلین، اطلاعات ارتش ایالات‌متحده گزارش کرد که آلمان‌ها به‌هیچ‌وجه به تولید بمب اتمی نزدیک نشده بودند.

این‌ها تمام آن چیزی است که حقایق تاریخی می‌گویند؛ اما روایت‌های مختلفی از شرح وقایع آن دوران وجود دارد. می‌گویند بعد از پایان جنگ، گروهی از دانشمندان آمریکایی با بررسی طرح اولیه رآکتور هسته‌ای تیم هایزنبرگ اعلام کردند که طراحی آلمانی‌ها اشتباه بوده و رآکتور به خاطر نداشتن میله‌های جذب نوترون برای کنترل واکنش زنجیره‌ای، قطعاً منفجر می‌شد. می‌گویند هایزنبرگ در برآورد اورانیوم موردنیاز برای ساخت بمب اشتباه (محاسباتی یا علمی) کرده و به‌جای 50 کیلوگرم به هیتلر گفته که به حدود 1 تن اورانیوم غنی‌شده نیاز دارد و به همین دلیل هیتلر از دست‌یابی به بمب اتمی ناامید شده بود. می‌گویند هایزنبرگ متوجه تفاوت اورانیوم 235 و 238 نشده بود و همین دلیل اشتباه او بود. می‌گویند وی قطعاً مصمم بوده که بمب را بسازد، چراکه در حین جنگ به دانمارک سفر کرده و در دیدار با استادش، نیلز بوهر، صحبت‌هایی در مورد ساخت بمب اتمی کرده که باعث عصبانیت بوهر و خاتمه دوستی این دو دانشمند شده است.

در مقابل، گروهی دیگر می‌گویند این هایزنبرگ بود که طرح ساده‌ای را روی یک‌تکه کاغذ کشید و از طریق یکی از دانشمندانی که از اروپا به آمریکا فرار می‌کرد، آن را به دست انریکو فرمی رساند و به فرمی کمک کرد تا نخستین رآکتور هسته‌ای را برای تولید برق در دانشگاه شیکاگو بسازد. می‌گویند هایزنبرگ عمداً محاسبات را اشتباه انجام داده بود تا آلمان نازی به بمب اتمی دست پیدا نکند. می‌گویند هایزنبرگ در دیدار با بوهر پیشنهاد داده بود که دانشمندان کنترل پروژه‌های ساخت بمب اتمی را در دست بگیرند تا از سوءاستفاده از این سلاح توسط سیاست‌مداران جلوگیری کنند.

با گذشت 7 دهه از آن زمان، نقش هایزنبرگ در شکست برنامه هسته‌ای آلمان نازی هنوز مبهم است؛ آیا هایزنبرگ همه این کارها را عمداً انجام داده بود تا همان‌طور که به بوهر پیشنهاد داده بود، از دست‌یابی هیتلر به مخرب‌ترین سلاح جنگ جلوگیری کند؛ یا این برنده جایزه نوبل که به خاطر توانایی ریاضی خود زبانزد همگان بود، واقعاً اشتباه کرده بود و اگر آن اشتباه را نمی‌کرد، امروز به‌جای اتحادیه اروپا با اروپای نازی روبرو بودیم؟

هایزنبرگ مدتی پس از پایان جنگ جهانی دوم به ایالات‌متحده رفت و به فعالیت‌های پژوهشی و دانشگاهی مشغول شد، اما در خاطراتش از آن روزها می‌گوید: «تا مدت‌ها کسی مرا تحویل نمی‌گرفت! دست‌هایی که بمب اتمی را ساخته بودند، حاضر نمی‌شد دست مرا که بمبی نساخته بودم بفشارد»

ماجرای بمب اتمی آمریکا
ماجرای ساخت سلاح هسته‌ای در ایالات‌متحده روند دیگری دارد. یک ماه و نیم پس از آغاز جنگ جهانی دوم، فیزیک‌دانی به نام لئو زیلارد که از مجارستان به آمریکا مهاجرت کرده بود، دوستش آلبرت اینشتین را متقاعد کرد که هیتلر می‌خواهد بمب اتمی بسازد. اینشتین نیز در نامه معروف خود به فرانکلین روزولت، رییس‌جمهور آمریکا گفت که دست‌یابی هیتلر به چنین سلاحی فاجعه‌بار است و بهتر است که آمریکا با آن مقابله کند. بدین ترتیب پروژه منهتن با مدیریت علمی رابرت اوپنهایمر آغاز شد.

پس از فتح برلین در بهار 1945 / 1324 و درحالی‌که ساخت سلاح اتمی در آمریکا هنوز به سرانجام نرسیده بود، گزارش محرمانه عدم پیشرفت پروژه بمب اتمی هیتلر به دست ژنرال گرووز، مدیر پروژه منهتن رسید؛ بااین‌حال او این موضوع را با کسی مطرح نکرد و پروژه منهتن تا ساخت سه بمب اتمی (یک بمب اورانیومی و دو بمب پلوتونیومی) ادامه یافت و پس از آزمایش موفق بمب پلوتونیومی (آزمایش ترینیتی به تاریخ 16 ژوئیه 1945 / 26 تیر 1324) و علی‌رغم توصیه اغلب دانشمندان پروژه، هیروشیما و ناگازاکی در تابستان 1945 / 1324 هدف بمباران اتمی قرار گرفت.

آغاز رقابت تسلیحاتی
همان‌طور که اینشتین و دوستانش معتقد بودند دست‌یابی هیتلر به بمب اتمی فاجعه‌بار است، دانشمندان دیگری فکر می‌کردند که انحصار سلاح اتمی در دست یک کشور فاجعه‌بار خواهد بود و به همین دلیل برخی از دانشمندان شاغل در پروژه منهتن به جاسوسان شوروی کمک کردند تا بلوک شرق هم به سلاح هسته‌ای دست یابد و این‌چنین، دیوانه‌وارترین و خطرناک‌ترین رقابت تاریخ شروع شد.

4 سال بعد از انفجار هیروشیما و ناگازاکی، شوروی نخستین سلاح اتمی خود را آزمایش کرد. 3 سال بعد، انگلیس نخستین بمب اتمی خود را ساخت. یک ماه پس‌ازآن آمریکا نخستین بمب هیدروژنی را با موفقیت آزمود. 9 ماه بعد شوروی نخستین بمب هیدروژنی‌اش را منفجر کرد. 3 سال بعد انگلیس به سلاح هیدروژنی دست پیدا کرد. 3 سال پس‌ازآن، فرانسه هم صاحب سلاح اتمی شد و 4 سال بعد نوبت چین رسید که وارد باشگاه دارندگان سلاح اتمی شود. 3 سال بعد، چین نخستین سلاح هیدروژنی خود را آزمایش کرد و یک سال پس‌ازآن فرانسه هم صاحب سلاح هیدروژنی شد. در همین سال‌ها بود که رژیم صهیونیستی هم نخستین سلاح هسته‌ای خود را بدون هیچ آزمایشی ساخت. یک دهه بعد، هند نخستین سلاح هسته‌ای خود را آزمایش کرد، دو دهه بعد پاکستان هم جزو دارندگان سلاح هسته‌ای شد و 7 سال پس‌ازآن کره‌شمالی نخستین بمب خود را آزمایش کرد.

نقش دانشمندان
یکی از سؤالات مهم در مورد تسلیحات هسته‌ای این است که این سلاح را به‌هرحال دانشمندان می‌سازند و نه سیاست‌مداران. شاید امروز متخصصانی که به ساخت تسلیحات هسته‌ای مشغول‌اند برترین دانشمندان عصر خود نباشند؛ اما در همه کشورهای صاحب تسلیحات هسته‌ای، نخستین بمب‌های هسته‌ای به دست برترین فیزیک‌دانان آن کشور ساخته شد. چطور برترین دانشمندان جهان حاضر به انجام چنین دیوانگی‌ای شده‌اند؟

پاسخ این سؤال را بهتر است از زبان یکی از مشهورترین دانشمندان هسته‌ای تاریخ نقل کنم؛ ادوارد تلر، پدر بمب هیدروژنی که او هم مانند لئو زیلارد از مجارستان به آمریکا آمده بود. وی در خاطرات خود می‌گوید: «روزولت برای ما [دانشمندان پروژه منهتن] سخنرانی کرد. او گفت: "تاریخ شما را به خاطر کاری که انجام می‌دهید، سرزنش خواهد کرد؛ اما من به شما می‌گویم که اگر امروز این کار را نکنید، آزادی بشر از دست خواهد رفت". این جملات تأثیر عمیقی در من گذاشت».

برای آن‌که درکی از تأثیر عمیق این جملات داشته باشید، به کارنامه ادوارد تلر دقت کنید:

• *نظر اغلب دانشمندان پروژه منهتن این بود که ایالات‌متحده قدرت بمب اتمی را با یک انفجار شبانه برای نمایندگان ژاپن به نمایش بگذارد و با تهدید به استفاده از این سلاح، آن‌ها را وادار به تسلیم کند؛ اما تلر بر استفاده از بمب‌های اتمی علیه ژاپن اصرار داشت.
• *تلر بر بررسی تسلیحات قوی‌تر بر پایه گداخت هسته‌ای اصرار داشت و اوپنهایمر مخالف این کار بود، این شد که تلر از تیم لس‌آلاموس جدا شد و برای تحقیقات در مورد ساخت سلاح هیدروژنی به آزمایشگاه ملی لارنس-لیورمور رفت.
• *شهادت مهم تلر علیه اوپنهایمر باعث شد مدیر علمی پروژه منهتن و آزمایشگاه ملی لس‌آلاموس برای همیشه از کارهای دولتی کنار گذاشته شود.
• *تلر همیشه طرفدار ساخت تسلیحات جدیدتر و قوی‌تر بود و از پشتیبانان جدی طرح جنجالی "جنگ ستارگان" در دوره ریاست‌جمهوری ریگان به شمار می‌آمد.
• *درحالی‌که بسیاری از دانشمندان پروژه منهتن مانند هانس بته و ریچارد فاینمن (برندگان جایزه نوبل فیزیک) و حتی شخص اوپنهایمر بعدها اظهار تأسف کردند که چرا پروژه را پس از پایان جنگ ادامه داده‌اند و کار به تولید تسلیحات قوی‌تر و خطرناک‌تر انجامید، ادوارد تلر هرگز نه ابراز تأسف کرد، نه از کارهایی که کرده بود اظهار پشیمانی کرد و حتی در گفتگوهای مختلف تاکید کرد "همه کارهایی که قبلاً کرده لازم بوده و از هیچ‌کدام آن‌ها پشیمان نیست". وی در سنین سالخوردگی حتی پیشنهاد داد که برای مقابله با خطرهای فضایی مانند برخورد سیارک‌ها و دنباله‌دارها به زمین، می‌بایست تسلیحات هسته‌ای قوی‌تر از بمب تزار (50 مگاتن تی.ان.تی) ساخت.
• *نخستین جایزه ایگ‌نوبل صلح (جوایز نوبل فکاهی) «به پاسداشت یک‌عمر تلاش برای تغییر معنی صلح ازآنچه همگان می‌دانند» به ادوارد تلر اهدا شد.
• *برخی دانشمندان و برندگان جوایز نوبل در مورد او گفته‌اند: «بدون ادوارد تلر، دنیا جای بهتری بود». برخی او را مصداق بارز «دانشمند دیوانه» شناخته‌اند و منتقدین بسیاری معتقدند که استنلی کوبریک، شخصیت معروف دکتر استرنج‌لاو را با الهام از ادوارد تلر خلق کرده است.

وضعیت فعلی زرادخانه‌های هسته‌ای
کارشناسان هسته‌ای مستقل تخمین می‌زنند که طی 70 سال گذشته، حدود 130 هزار کلاهک هسته‌ای ساخته شده که ایالات‌متحده با 70 هزار کلاهک و اتحاد جماهیر شوروی با 55 هزار کلاهک بیشترین سهم را در این رقابت تسلیحاتی داشته‌اند. گفته می‌شود در اوج جنگ سرد بیش از 80 هزار کلاهک هسته‌ای آماده در کشورهای مختلف مستقر شده بودند.

در حال حاضر هیچ کشوری آمار شفافی از تسلیحات هسته‌ای خود منتشر نکرده، جز فرانسه که اعلام کرده کمتر از 300 کلاهک هسته‌ای در اختیار دارد. تخمین زده می‌شود تعداد کلاهک‌های هسته‌ای حال حاضر جهان به ترتیب زیر باشد:

تعداد تسلیحات هسته‌ای در حال حاضر بین 16هزار تا 17هزار کلاهک تخمین زده می‌شود. هرچند این مقدار در مقایسه با دوران جنگ سرد کاهش فراوانی را نشان می‌دهد، اما بدان معنی نیست که وضعیت کنونی زرادخانه‌های تسلیحات هسته‌ای قابل دفاع باشد.

همان‌طور که دانشمندان اتمی با تغییر ساعت آخرالزمان در سال 2015 / 1393 اعلام کردند؛ تعداد تسلیحات هسته‌ای ذخیره‌شده در انبارهای نظامی 9 کشور، نوسازی تسلیحات هسته‌ای در ایالات‌متحده و روسیه و کند شدن چشم‌گیر روند خلع سلاح هسته‌ای در کشورها باعث شده نگرانی‌ها در مورد فاجعه هسته‌ای افزایش یابد.

هرچند تاکنون از بروز چنین فاجعه‌ای به روش‌های مختلف جلوگیری شده، اما بهترین تضمین برای عدم وقوع این فاجعه این است که تسلیحات هسته‌ای و به دنبال آن دیگر تسلیحات کشتارجمعی از روی زمین برچیده شود، و این کار شدنی نیست مگر با افزایش آگاهی همه مردم جهان و مشارکت همه مردم جهان برای خلع سلاح هسته‌ای.